Giảm cân, béo phì dưới 1 góc nhìn từ y khoa

Giảm cân, béo phì là một tình trạng bệnh lý phức tạp, đặc trưng bởi sự tích tụ quá mức lượng mỡ trong cơ thể, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe. Đây không chỉ là vấn đề thẩm mỹ mà còn là yếu tố nguy cơ của nhiều bệnh mạn tính nguy hiểm, tạo gánh nặng lớn cho cả cá nhân, gia đình và hệ thống y tế.

Bệnh học của Béo phì:

Béo phì phát sinh do sự mất cân bằng năng lượng kéo dài, khi lượng calo nạp vào cơ thể vượt quá lượng calo tiêu hao. Tuy nhiên, cơ chế bệnh sinh của béo phì phức tạp hơn nhiều và bao gồm sự tương tác của nhiều yếu tố:

1. Yếu tố di truyền:

• Nghiên cứu cho thấy yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc xác định sự nhạy cảm của một người với việc tăng cân và phân bố mỡ trong cơ thể.
• Một số gen liên quan đến sự thèm ăn, chuyển hóa năng lượng và tích trữ mỡ đã được xác định.
• Tuy nhiên, di truyền không phải là nguyên nhân duy nhất, mà thường tương tác với các yếu tố môi trường và lối sống.

2. Yếu tố môi trường và lối sống: 

• Chế độ ăn uống: Tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu năng lượng, chất béo bão hòa, đường, muối và ít chất xơ là nguyên nhân hàng đầu gây tăng cân. Thói quen ăn uống không lành mạnh như ăn nhanh, bỏ bữa, ăn vặt thường xuyên cũng góp phần vào tình trạng này.
• Lối sống tĩnh tại: Ít vận động thể lực làm giảm lượng calo tiêu hao, dẫn đến tích tụ mỡ thừa. Công việc văn phòng, sử dụng phương tiện giao thông cá nhân và thời gian xem TV, sử dụng thiết bị điện tử nhiều cũng góp phần làm tăng nguy cơ béo phì.
• Giấc ngủ: Thiếu ngủ hoặc ngủ không đủ giấc có thể ảnh hưởng đến hormone điều chỉnh sự thèm ăn (ghrelin và leptin), dẫn đến tăng cảm giác đói và thèm ăn các thực phẩm không lành mạnh.
• Stress: Căng thẳng kéo dài có thể kích hoạt cơ chế giải phóng cortisol, một hormone có liên quan đến tăng tích trữ mỡ bụng.
• Yếu tố kinh tế – xã hội: Mức sống, trình độ học vấn, khả năng tiếp cận thực phẩm lành mạnh và cơ sở vật chất cho hoạt động thể chất cũng ảnh hưởng đến nguy cơ béo phì.

3. Yếu tố nội tiết và chuyển hóa:

• Một số rối loạn nội tiết như suy giáp, hội chứng Cushing, buồng trứng đa nang có thể gây tăng cân.
• Sự thay đổi hormone trong giai đoạn mang thai, mãn kinh cũng có thể ảnh hưởng đến trọng lượng cơ thể.
• Kháng insulin, một tình trạng mà tế bào trở nên kém nhạy cảm với insulin, thường gặp ở người béo phì và góp phần vào việc tích trữ mỡ.

4. Yếu tố tâm lý:

• Ăn uống vô độ do cảm xúc (emotional eating) là một yếu tố tâm lý quan trọng góp phần vào tăng cân và béo phì.
• Các vấn đề về sức khỏe tâm thần như trầm cảm, lo âu cũng có thể liên quan đến thói quen ăn uống không lành mạnh.

Giảm cân theo Phác đồ Bộ Y tế:

Bộ Y tế Việt Nam đã ban hành các hướng dẫn và phác đồ điều trị béo phì nhằm mục tiêu giảm cân an toàn, hiệu quả và bền vững, đồng thời cải thiện sức khỏe tổng thể. Phác đồ thường bao gồm các trụ cột chính sau:

1. Thay đổi chế độ ăn uống:

• Tạo thâm hụt calo: Giảm lượng calo nạp vào so với lượng calo tiêu hao là nguyên tắc cơ bản để giảm cân. Mức giảm calo nên được điều chỉnh phù hợp với từng cá nhân và không nên quá thấp để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe.
• Ưu tiên thực phẩm lành mạnh: Tăng cường tiêu thụ rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt, protein nạc (thịt trắng, cá, đậu đỗ) và chất béo không bão hòa.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh, đồ ngọt, nước ngọt có ga, thực phẩm nhiều chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa.
• Kiểm soát khẩu phần ăn: Học cách nhận biết khẩu phần ăn hợp lý và tránh ăn quá nhiều.
• Uống đủ nước: Nước đóng vai trò quan trọng trong quá trình trao đổi chất và tạo cảm giác no.
• Ăn chậm, nhai kỹ: Giúp cơ thể nhận biết tín hiệu no và tiêu hóa tốt hơn.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng: Để được tư vấn và xây dựng chế độ ăn uống cá nhân hóa, phù hợp với tình trạng sức khỏe và lối sống.

2. Tăng cường hoạt động thể lực:

• Mục tiêu: Đạt ít nhất 150 phút hoạt động thể chất cường độ trung bình hoặc 75 phút hoạt động thể chất cường độ cao mỗi tuần, hoặc kết hợp cả hai.
• Lựa chọn đa dạng: Bao gồm các hoạt động aerobic (đi bộ nhanh, chạy bộ, bơi lội, đạp xe), bài tập tăng cường sức mạnh (tập tạ, chống đẩy, plank) và các hoạt động linh hoạt (yoga, thái cực quyền).
• Bắt đầu từ từ và tăng dần: Đặc biệt đối với những người ít vận động, nên bắt đầu với các bài tập nhẹ nhàng và tăng dần cường độ và thời gian.
• Tìm kiếm hoạt động yêu thích: Để duy trì động lực và sự kiên trì.
• Tham khảo ý kiến bác sĩ: Trước khi bắt đầu chương trình tập luyện mới, đặc biệt đối với những người có bệnh nền.

3. Thay đổi hành vi:

• Xác định và giải quyết các yếu tố tâm lý: Tìm hiểu các nguyên nhân gây ra thói quen ăn uống không lành mạnh và tìm cách đối phó với stress, cảm xúc tiêu cực một cách lành mạnh hơn.
• Đặt mục tiêu thực tế: Chia mục tiêu giảm cân lớn thành các mục tiêu nhỏ hơn, dễ thực hiện và tạo động lực.
• Theo dõi tiến trình: Ghi nhật ký ăn uống và hoạt động thể chất để theo dõi sự tiến bộ và nhận biết các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình giảm cân.
• Tìm kiếm sự hỗ trợ: Chia sẻ với gia đình, bạn bè hoặc tham gia các nhóm hỗ trợ để có thêm động lực và sự đồng hành.
• Kiên nhẫn và nhất quán: Giảm cân là một quá trình dài hơi, đòi hỏi sự kiên trì và thay đổi lối sống bền vững.

4. Sử dụng thuốc và phẫu thuật (trong một số trường hợp):

• Thuốc: Chỉ được sử dụng dưới sự chỉ định và theo dõi chặt chẽ của bác sĩ, thường dành cho những người béo phì có chỉ số BMI (Body Mass Index) rất cao hoặc có các bệnh lý đi kèm.
• Phẫu thuật: Là biện pháp cuối cùng, được cân nhắc cho những trường hợp béo phì nặng không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác và có nguy cơ cao mắc các bệnh lý nghiêm trọng.

Vai trò của nhân viên y tế:

Nhân viên y tế đóng vai trò quan trọng trong việc tư vấn, đánh giá, xây dựng kế hoạch điều trị và theo dõi quá trình giảm cân cho người bệnh béo phì. Họ cung cấp thông tin chính xác về bệnh học, các phương pháp giảm cân an toàn và hiệu quả, đồng thời giúp người bệnh thay đổi lối sống một cách bền vững.

Kết luận:

Béo phì là một bệnh lý phức tạp với nhiều nguyên nhân. Giảm cân hiệu quả và bền vững đòi hỏi sự kết hợp của nhiều yếu tố, trong đó thay đổi chế độ ăn uống và tăng cường hoạt động thể lực là nền tảng. Việc tuân thủ phác đồ điều trị của Bộ Y tế, có sự hướng dẫn của nhân viên y tế và xây dựng một lối sống lành mạnh là chìa khóa để cải thiện sức khỏe và chất lượng cuộc sống cho người bệnh béo phì.